Στα βουνά της Κρήτης στις πλαγιές του Ψηλορείτη συναντάμε τα Μιτάτα .
Κτίσματα με εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική μορφή ,και με πανάρχαιες ρίζες, καθότι η κατασκευαστική τους μέθοδος είναι πανομοιότυπα με αυτή των μινωικών θολωτών τάφων.
Γκριζοπράσινες ασβεστολιθικές σχιστόπλακες, υλικό σκληρό αλλά υπάκουο στα χέρια του ντόπιου πρωτομάστορα, λαξεύονται με μαεστρία και τοποθετούνται περίτεχνα η μια πάνω στην άλλη, δημιουργώντας αριστοτεχνικά θολωτά δημιουργήματα. Η απουσία λάσπης ή οποιουδήποτε άλλου συνεκτικού υλικού δεν τα εμποδίζει να στέκονται ακλόνητα για ολόκληρες γενιές – το πιο παλιό μιτάτο βρίσκεται στη Νίδα και έχει χάραγμα 1841 – και να αποτελούν το κέντρο της ποιμενικής ζωής.
Μιτάτα, το δεύτερο σπίτι των βοσκών
Οι πέτρινες αυτές κυψέλες αποτελούν το ορεινό καταφύγιο του βοσκού για να αντέξει το χιόνι, τους δυνατούς βοριάδες που μαστιγώνουν το «ιερό» βουνό αλλά και τα ανελέητα λιοπύρια. Η αναζήτηση ενός «σκιανού», δηλαδή μιας προφυλαγμένης στέγης , ώθησε τους ανθρώπους του πέτρινου αυτού κόσμου να οικοδομήσουν ξερολιθικά απανεμίδια. Η χαμηλή πόρτα, το μοναδικό άνοιγμα του μιτάτου, είναι σε θέση νοτική – ποτέ με βόρειο προσανατολισμό – λόγω των επικρατούντων ανέμων. Εξωτερικά αποτελείται από τέσσερις βασικούς χώρους: το κύριο μιτάτο, τον κούμο, το τυροκέλι (όπου φυλάσσεται και ωριμάζει το τυρί) και τη μάντρα για τη φύλαξη των ζώων. Μέσα στο κύριο μιτάτο γίνεται η επεξεργασία του γάλακτος (το τυροκομιό) για να βγει η φρέσκια κρητική γραβιέρα ,το ανθότυρο.Στο κέντρο υπάρχει πάντα μια εστία (φωτιά).
Η ζωή και το γλέντι στα μιτάτα
Δύσκολη η ζωή εδώ πάνω! Το τραχύ τοπίο, η ελάχιστη βλάστηση, οι δύσκολες καιρικές συνθήκες έχουν χαλκεύσει τους ανθρώπους του Ψηλορείτη. Αψείς, περήφανοι, ελεύθεροι, σε αρμονία με τη δωρικότητα του στιβαρού τοπίου, στέκουν αγέρωχοι στις κορυφές του βουνού ανάμεσα σε γη και ουρανό, ξανοίγοντας τα πέρατα∙ φρουροί ακοίμητοι∙ Ο Ψηλορείτης αποτελεί το κέντρο του κόσμου για τους βοσκούς του.
Εδώ τυροκομούν, εδώ «ψήνουν» την Ρακί τους, εδώ κατά την άνοιξη κάνουν τη κουρά(κούρεμα) των προβάτων. Αυτές οι δραστηριότητες, που διατηρούνται αναλλοίωτες στο χρόνο, δίνουν το σύνθημα για γλέντια μοναδικά με μαντινάδες και ριζίτικα τραγούδια.Αποκορύφωμα είναι η Γιορτή του Μιτάτου, μια μεγάλη γιορτή που προετοιμάζεται από μέρες. Ανήμερα του Αγίου Μάμα που είναι ο προστάτης των βοσκών συναθροίζονται οι οικογένειες, οι φίλοι και οι συγγενείς για να γιορτάσουν το επάγγελμά τους και να ανάψουν ένα κερί στον άγιό τους μέσα σε κλίμα γιορτής και γλεντιού, σε κλίμα μοναδικής Κρητικής φιλοξενίας και προσφοράς.
